Spring naar bijdragen
Vervelende mededeling: SVF forum site gaat stoppen. ×

300 slachtoffers uit West-Betuwe 1940-45


Ludmilla

Recommended Posts

  • Forumleden Groep

Op 4 mei herdenken we de oorlogsslachtoffers, op 5 mei de bevrijding.

Onderstaand artikel is van de hand van ons lid Richard van de Velde, dat ook gepubliceerd is in de Culemborgse Courant.

In het zicht van de haven

Op 9 mei 1945 was dwangarbeider Albert van Rijswijk vanuit een Duits Waddeneiland op weg naar zijn vrouw en dochter in Culemborg. Op slechts enkele kilometers van het Groningse Delfzijl voltrok een ramp die zijn weerga niet kende. Beusichemmer Richard van de Velde gaat in de tijd terug.

Albert van Rijswijk werd geboren op 4 december 1905 in Culemborg. In 1937 trouwde hij met de Culemborgse Neeltje Smits en kreeg bij haar een dochtertje: Rietje. Het gezin woonde aan Prijssestraat. Albert werkte als opperman bij aannemer Van Hussen in Culemborg.

Daar Albert zich niet had gemeld voor de zogenaamde Arbeidseinsatz, werd hij gearresteerd en verbleef hij sinds de zomer van 1943 in het beruchte kamp Amersfoort. In die periode had de Arbeidseinsatz juist een grimmiger karakter gekregen, doordat veel Nederlandse arbeiders gedwongen werden om in Duitsland te gaan werken. Wie zich hieraan onttrok, had kans op gevangenneming en vervolgens dwangarbeid in Duitsland. Vanaf begin 1944 werd deze straf verlengd met drie tot zes maanden werkopvoedingskamp in Duitsland. Na juni 1944 werden ook op de Duitse Waddeneilanden van dit soort kampen ingericht.

Log alstublieft in om de image te kunnen zien.

Foto: familie Van Veen-van Rijswijk uit Culemborg

Wangerooge

afb2.jpg

In de nacht van 14 op 15 juni 1944 vertrok Albert uit Kamp Amersfoort met een transport van 315 man per trein, via Wilhelmshaven, naar het Duitse Waddeneiland Wangerooge. Per vijf man werden ze tijdens de reis aan elkaar geketend. Hij zou daar zes maanden moeten verblijven, voordat hij weer in de Arbeitseinsatz werd ingezet. Albert kwam daar in een straf/werkkamp terecht en werd ingezet bij Organisation Todt bij de bouw van bunkers, platforms voor kanonnen en gevechtstellingen.

Hij stuurde tijdens zijn eerste maanden op Wangerooge tien briefkaarten en twee brieven naar zijn vrouw en kind in Culemborg.

In zijn eerste bericht van 17 juli 1944 was hij op de hoogte van het feit dat Neeltje hem nog had geprobeerd uit kamp Amersfoort te halen. Hij schreef ook dat hij de enige Culemborger op het eiland was.

In zijn tweede briefkaart van 21 juli vroeg hij of Neeltje brood in een pakket per Van Gend en Loos naar hem kon opsturen. Hij snakte ernaar. Hij schreef dat hij ineens ook geen melk meer kreeg. Hij zat het meest om eten verlegen, maar ook om zoet en (pruim)tabak.

De derde briefkaart berichtte dat het pakket met voedsel was aangekomen. Helaas 'was het brood zo groen als gras van de schimmel en de jam was er afgelopen.' Hij vroeg aan Neel of ze een volgende keer erwten en bonen in het pakket wilde stoppen. Als ze die tenminste kon missen, zo niet dat zat hij zelf liever zonder! Hij vroeg tevens hoe het met zijn 6-jarige dochter Rietje ging en of ze nog ondeugend was.

Op 15 augustus schreef hij in zijn tweede brief: 'Er komt geen post meer door vanuit Nederland. We horen vertellen dat de Amerikanen in Holland zijn, dus dan is het schrijven gedaan.' Hij liet weten dat de situatie daar slechter werd: ' Neeltje als er wat gebeurt, zorg dan goed voor Rietje en voor jezelf. Blijf maar bij je moeder thuis.' Hij mist iedereen heel erg en maakt zich zorgen, omdat hij noch pakjes noch brieven ontving.

In zijn laatste briefkaart van begin september 1944 schreef Albert dat hij blij was dat Rietje 'een zoet meisje' was die binnenkort naar de grote school zou gaan. Hij eindigde altijd met dezelfde woorden:' Neel, meer weet ik niet meer dan de hartelijke groeten van je liefhebbende man en papa. De groeten aan allemaal. Nu Neel, hou je maar goed. 1000 kusjes naar Rietje en mama. Daag schatjes.'

Hierna kregen Neel en Rietje nooit meer een bericht van hem.

Voetlappen

Albert had als dwangarbeider de status van gevangene, maar kreeg wel een vergoeding van 0,50 Reichsmark per dag. De werkdagen waren gewoonlijk 10 uur en het werk bestond voornamelijk uit zwaar grondwerk. Er werden met de schep grote gaten in de grond gemaakt van zo een 60 bij 100 meter. Dan kwam het ijzerwerk erin en werd het beton gestort. Anderen arbeiders hielden zich weer bezig met grind of cement. Dat laatste zorgde, zeker bij wind, voor veel ontstoken ogen bij de arbeiders.

Men had recht op geneeskundige verzorging. Dagelijks kreeg men warm eten (meestal koolmaaltijden) en tweemaal per week brood, boter, jam, leverworst en smeerkaas.

Bij goed gedrag kregen ze eenmaal per week zeven sigaretten.

De kleding bestond uit grijze pakken van grof katoen. Sokken waren er niet, in plaats daarvan kreeg men voetlappen. Het schoeisel bestond uit zgn. Zweedse klompen.

De gevangenen droegen grotendeels nog de kleding die ze bij hun arrestatie in Nederland aan hadden. Door het zware werk in de bouw hingen die uiteindelijk in flarden om hun lichaam. In de zeer koude wintermaanden werd er om een jas soms gevochten.

Eens in de zoveel weken werden alle dwangarbeiders naar een fabriek in Bremen getransporteerd, waar ze werden ontluisd en konden douchen.

Organisation Todt had het toezicht van de werkploegen in handen. Het met prikkeldraad omheinde kamp met de houten barakken werd bewaakt door militairen. Een zgn. Lagerfuehrer had de organisatie van het kamp in handen. De leiders van de barakken waren Nederlanders. Zij moesten ziekenlijsten en wasdiensten organiseren.

Naarmate de oorlog vorderde, werden de leefomstandigheden van de dwangarbeiders slechter. Het kwam meermalen voor dat mensen radeloos werden van de honger. Om een dood paard van een voorman werd bijvoorbeeld letterlijk gevochten.

Kraterlandschap

In april 1945 stond Wangerooge hoog op het verlanglijstje van de Geallieerden. Foto's van hun verkenningsvliegtuigen lieten een groot Duits militair bolwerk zien, dat een bedreiging  vormde voor het eerste Canadese leger dat optrok langs de Noord-Duitse kust. Fort Wangerooge moest worden uitgeschakeld. Op 25 april 1945 vertrokken uit Zuid-Engeland  482 Engelse, Canadese en Franse bommenwerpers van het type Lancaster, Halifax en Mosquito richting het eiland. Het werd één van de laatste grote luchtbombardementen uit de Tweede Wereldoorlog. Bij de aanval werden zo'n 6.000 bommen losgelaten boven het eiland. De gevolgen waren vreselijk: het eiland lag grotendeels in puin, bunkers vol getroffen en de gevangenenbarakken waren na het bombardement spoorloos verdwenen. Het hele eiland was veranderd in een groot kraterlandschap. Bij de aanval verloren 140 Duitse militairen, 64 dorpsbewoners en 120 dwangarbeiders het leven (48 Nederlanders, 36 Belgen, 16 Polen, 16 Fransen en 4 Marokkanen).

Op 7 mei 1945 hoorden de dwangarbeiders dat Duitsland had gecapituleerd. Het gerucht ging dat in de Westanleger (haven) van het eiland enkele schepen lagen w.o. het vrachtschip de Joanna, die naar Nederland gingen. Men besloot om niet te wachten op hun ontslag uit het werkkamp en alvast illegaal met een schip richting Nederland te  vertrekken.

xxxx

De Joanna  (foto van P. Zegelaar, met toestemming van H. Beukema)

Zeemijn

De Duitse kapitein van de Joanna was bereid een groot aantal dwangarbeiders naar huis te brengen. Hij nam voor de zekerheid de Nederlandse naam aan van de kapitein-eigenaar. Zo werd Heinz Baumeister tijdens de reis Piet Visser genoemd. De kapitein maakte nog een tussenstop op Langeoog en liep tijdens eb met zijn schip nog vast op het wad, waardoor de Joanna pas de volgende morgen 9 mei 1945 haar reis bij prachtig weer kon voortzetten, via de Eems richting Delfzijl.

Rond 13.30 uur zaten de opvarenden van de Joanna in het stuurhuis, sommigen in het ruim en weer anderen op de luiken toen plotseling, ter hoogte van het gehucht Spijk, het schip op een zeemijn voer. Een tientallen meters hoge waterkolom was het gevolg. Het hele middenschip sprong uit elkaar en de luiken vlogen alle kanten op. De opvarenden die nog leefden klampten zich vast aan wrakhout. Overal klonk hulpgeroep. Dat groepje werd echter steeds kleiner en de ebstroom dreef de drenkelingen uit elkaar. Sloepen van de coasters en vissloepen bemand door toevallig aanwezige toeschouwers aan de wal, schoten te hulp. Na honderden meters roeien, bereikten zij uitgeput de kust. Zeven opvarenden werden op deze wijze nog gered. Albert was een van de eerste aangespoelde slachtoffers.

De Marechaussee te Spijk, stelde aan de hand van de getuigenissen van de overlevenden, een lijst van opvarenden van de 'Joanna' samen. Uit die lijst bleek dat er 38 opvarenden waren verdronken.

De berging van de Joanna liet lang op zich wachten. Pas in 1947 zag men kans de delen van het schip te lichten.

Het trieste van dit verhaal is dat Albert twee jaar in kampen had doorgebracht, vervolgens het laatste bombardement in Europa had overleefd en net voordat hij aan wal wilde gaan in het zojuist bevrijde Nederland met zijn schip op een oude zeemijn voer. Wat een pech kun je hebben.. Bovendien was het één van de grootste Nederlandse scheepsrampen van na de oorlog en bijna niemand heeft er meer weet van, aldus Van de Velde.

afb4.jpg

Foto: familie Van Veen-van Rijswijk uit Culemborg

Albert ligt begraven op de Algemene Begraafplaats te Culemborg. Zijn grafsteen is in 1989 geruimd, maar door hem hier te memoreren zal men hem niet vergeten!

Meer informatie over Culemborg, de plaatsen rond Buren in WOII is te vinden op de websites van Richard van de Velde:

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

en

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • 2 weeks later...
  • 4 months later...
  • 7 months later...
  • Forumleden Groep

Na een site voor de oorlogsslachtoffers uit

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

en

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

(Beusichem, Buren, Eck en Wiel, Ingen, Kapel-Avezaath, Kerk-Avezaath, Lienden, Maurik, Ommeren, Ravenswaay, Rijswijk, Zoelen) bleek dat er soms wat overlappingen waren met de omliggende plaatsen. Ook de namen op het monument Enspijk zijn niet volledig; enkele namen zijn foutief gespeld of ontbreken, maar ook de vraag 'wie waren die slachtoffers en hoe zijn ze omgekomen' kan niet altijd worden beantwoord.

Daarom heeft

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

sinds twee maanden een nieuwe site gemaakt, dit keer voor de oorlogsslachtoffers uit de

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

(Beesd, Buurmalsen, Deil, Enspijk, Geldermalsen, Gellicum, Meteren, Rhenoy, Tricht).

Het zijn de namen van 131 slachtoffers. Het is geweldig dat Kèren bereid is om de 52 Joodse slachtoffers uit te werken. Het gaat dan om een familieverband vast te stellen, wat gebeurde er nadat men de woning verliet en hoe en waar is men omgekomen.

De namen komen dus van het Monument Enspijk, maar ook van de

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

of de

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

. Maar er staan ook namen op de site, die nergens voorkomen, zoals de afgelopen week toegevoegde Aart Cornelis van Alfen uit Ommeren vanwege zijn grafsteen met de tekst "overleden te Eck en Wiel tijdens evacuatie 5 november 1944".

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Om een beetje lijn in het onderzoek te krijgen, juist omdat de omvang zo groot is en de kosten voor onderzoek niet gesponsord worden, is het belangrijk om met NIOD en de archieven afspraken te gaan maken voor het ruilen van informatie.

Voor de nieuwe site is er nog veel werk te doen, op zoek naar nabestaanden die iets meer kunnen vertellen over het slachtoffer en de omstandigheden van overlijden, opdat zij niet vergeten worden.

In het kader van de komende herdenking van 4 en 5 mei wordt bijgaand artikel geplaatst in het Nieuwsblad van Geldermalsen.

Over Gosselius van der Maesen was alleen bekend dat hij overleden/gefusilleerd is in Amsterdam en gecremeerd is in Velsen. Echter bij het archief in Amsterdam is niets bekend, geen overlijdensakte, geen actie op die datum en zijn naam komt niet voor in de boeken van De Jong. Bij navraag bij het crematorium Velsen werd gemeld dat zijn naam niet voorkomt, velen werden anoniem gecremeerd. Toch stond zijn naam op het lijstje archiefbezoek te Haarlem van vorige week, samen met Keren, om te kijken in bron B327, stukken betreffende crematie gefusilleerden/omgekomen personen in concentratiekampen, in crematorium Velsen. Het is een zeer dun mapje: een verzoek van de gemeente Den Haag aan Velsen om gegevens, Velsen stuurt een antwoord waarin zij aangeven van 191 personen een lijst te hebben gemaakt, die zeker niet volledig is en geen meer gegevens hebben.

De lijst bestaat uit 9 pagina's, met als titel "Lijst van gefusilleerden e.a., die tijdens de oorlog 1940-1945 in het crematorium te Velsen zijn verast."

Aan het einde staat geschreven :

D.M. beduidt dat de as afgegeven moest worden aan de Duitse Militairen. De verstrooiingen hebben plaats gehad op het Vijverpark bij het Crematorium.

Het kan zijn, dat er in de namen enige afwijkingen voorkomen. Zij zijn echter overgenomen, zoals zij op de papieren gegeven zijn.

De Directeur van het Crematorium is gaarne bereid tot het verstrekken van nadere inlichtingen, voorzover deze hem ten dienste staan.

Het betreft dus een lijst van niet alleen gefusilleerden, maar ook van personen die in een concentratiekamp zijn gestorven, waarschijnlijk dat het dan de Nederlandse kampen moeten zijn geweest.

Heel veel personen staan als "Onbekend" of met D.M. geregistreerd. Maar Gosselius, met naam en zijn as is verstrooid, staat WEL op de lijst, blad 7, 4e van onder, 2 dagen na zijn overlijden.

Contact met het Crematorium is gewenst, misschien dat met het crematienummer 16229 er meer toch gegevens zijn. In het archief is daarover niets te vinden. Excuses voor de slechte kwaliteit foto.

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Zodra

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

is heropend vanaf 8 mei, is het nodig het bevolkingsregister in te zien, de kaarten tot 1940 staan

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

, misschien dat daar nog iets op staat wat ons verder brengt.

Ook staat in het artikel de drie jonge mannen genoemd uit Geldermalsen die in het verzet zaten en in Utrecht zijn overleden. Na onderzoek is gebleken dat Arend de Gram en Kees de Bruin neven waren en Teunis Kruisen was hun oom. 3 zussen van Gelderen waren de sleutel (hun moeders/vrouw) terwijl de man van een vierde zus in Duitsland omkwam.

Door een geweldige hulp, kosteloos, van het Utrechts Archief is gebleken dat er echter niets te vinden is op de overlijdensdatum, geen acties. Wel kregen we de overlijdensaktes waaruit bleek dat ze alle drie om 17.00 zijn overleden, voor de spertijd, en werd aangegeven door een rechercheur en een aantal tips om verder te zoeken.

En zo zijn er dus nog veel meer.

Zijn er leden die bekend zijn in die regio of daar familie hebben, die misschien iets meer weten over een van de namen op de site(s) of andere informatie kunnen geven, dan horen we dat graag. Dat mag ook in een PM of email.

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

Gast Masje II

Hallo Ludmilla,

Is het ook niet wenselijk om eventueel geschiedkundige verenigingen uit de betreffende dorpen/gemeenten te benaderen. Over het algemeen weten ze wel de weg om achter de nodige informatie te komen.

Historische Kring West-Betuwe:

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

mvg, Masje II

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • Forumleden Groep

Er is contact met de

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

, mogelijk ook met de West-Betuwe maar dat weet ik niet zeker; ik geef het in ieder geval door.

Dank je wel voor het meedenken.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • 2 weeks later...
  • Forumleden Groep

Ik zag dat ik

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

over het onderzoek naar de dood van de drie mannen, Arend de Gram, Kees de Bruin en Teunis Kruissen.

Opvallend bij het onderzoek naar de drie mannen die gelijktijdig in Utrecht omkwamen is dat hun moeders de achternaam Van Gelderen hebben.

Teunis van Gelderen en Johanna van Tintelen kregen 11 kinderen tussen 1893 en 1916, twee kinderen overlijden jong. Er zijn dan nog 8 dochters en een zoon in leven.

Wilhelmina was de moeder van Arend de Gram

Anthonia, overleden in 1943 te Culemborg, was de moeder van Cornelis (Kees) de Bruin; zijn vader overleed 12-05-1921, terwijl Kees geboren is op 2-12-1920

Anna Maria was gehuwd met Teunis Kruissen

Zus Johanna was gehuwd met Mattheus van der Pol, overleden in Duitsland 1943

Van Johanna was al beschreven (met de nieuwe aanvullingen):

Zij verliest eerst haar vader (55 jaar), haar zoon (1 jaar) en haar eerste man(33 jaar). Haar moeder overlijdt in 1940. De ouders van haar eerste man overlijden in 1941 en 1943, hetzelfde jaar dat haar dochter uit het eerste huwelijk slechts 20 jaar wordt en haar zus Anthonia (48) overlijdt in Culemborg 6 dagen voordat ook haar tweede echtgenoot (41) in Duitsland omkomt.

De kinderen van haar zussen Anthonia en Wilhelmina, de neven Cornelis de Bruin en Arend de Gram, komen gelijktijdig om in Utrecht op 26 oktober 1944 en werden slechts 23 jaar.

Gelijktijdig met de man van haar zus Anna Maria.

Na het verschijnen van het artikel in het Nieuwsblad van Geldermalsen zijn er veel reacties binnengekomen bij Richard, waaronder van een dochter van Kees de Bruin en een getuige van toen zeven jaar, die destijds gezien heeft dat de drie werden doodgeschoten.

Het blijkt niet te gaan om verzetslieden maar burgers. Uit rancune van de NSB-burgemeester, werden zij vanuit Geldermalsen naar Utrecht gebracht en op weg naar het Wolvenplein (gevangenis) doodgeschoten. Zie voor de gehele tekst de site

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Er was daarover dus niets bekend bij de gemeente Utrecht en ook niet bij Het Utrechts Archief, of NIOD en OGS. Van het HUA kreeg ik per omgaande een uitgebreide reactie en de scans van hun overlijdensaktes, aangifte door rechercheur Loenen. Omdat het archief van de Gemeentepolitie met betrekking tot de oorlog weinig stukken meer bevat, zijn bepaalde gebeurtenissen slecht gedocumenteerd.

Mogelijk is wel in het archief van de Gemeentepolitie

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

van belang: Processen-verbaal van verhoor, met enkele bijlagen en verzamel(advies)staten, 1945 mei-aug. Grotendeels doorslagen. 1 pak. Deze stukken zijn echter niet openbaar en kunnen alleen onder voorwaarden worden ingezien, na ontheffing te hebben gekregen. Dat heb ik aangevraagd en hoop het binnenkort te gaan inzien.

Over Gosselius van der Maesen is niet veel meer binnengekomen. Van de OGS is bericht ontvangen dat Johannes Keij bij een bombardement is omgekomen. Op de datum 13 februari 1945 in Utrecht is nog niets bekend.

Er kon 1 naam worden toegevoegd, Hendrik Frans de Ridder 1917-1945.

Het onderzoek naar de anderen gaat verder.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • 11 months later...
  • Forumleden Groep

In vervolg op de dood van drie mannen,

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

, was er een radio-gesprek met

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

.

Luister

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

naar het radioprogramma Studio Idzerda van 5 mei 2013. Het thema is Goed en kwaad. Tussen 33.45 en 42.10 minuten wordt bovenstaand verhaal door de webmaster van www.oorlogsslachtoffersgemeentegeldermalsen.nl voor het voetlicht gebracht.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • 2 weeks later...
  • Forumleden Groep

In deze mei-maand zijn er diverse krantenberichten verschenen over

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

en het onderzoek naar de oorlogsslachtoffers uit de West-Betuwe:

(klik op het artikel om het te vergroten en te kunnen lezen)

1.  Stad Buren pagina 5 Slachtoffers in meidagen 1940 in Zoelen

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

2.    Nieuwsblad Geldermalsen pagina 9 Geldermalsen en omgeving in de greep van de oorlog (deel 1)

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

Log alstublieft in om de image te kunnen zien.

          35c2xzl.jpg

3.  Nieuwsblad Geldermalsen pagina 10 Geldermalsen en omgeving in de greep van de oorlog (deel 2)

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

6gkc3s.jpg        21npmcm.jpg

Link naar opmerking
Deel via andere websites

  • 4 months later...
  • Forumleden Groep

Het gebeurt niet vaak, maar eindelijk is het

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

gelukt: 39 joodse slachtoffers kregen vorig jaar een steen, nu krijgen ook 6 niet-Joodse Culemborgse oorlogsslachtoffers een Stolpersteen.

In samenwerking met de Stichting Stolpersteine Culemborg zal kunstenaar Gunther Demnig deze stenen plaatsen in Culemborg op 24 oktober vanaf 13.00. Aansluitend zal er een grote Stolpersteen worden geplaatst ter nagedachtenis aan alle Joodse slachtoffers uit Culemborg, op de website staan er 103 genoemd.

Log alstublieft in om de link te kunnen zien.

In de Culemborgse Courant staat een artikel hierover.

Log alstublieft in om de attachment te kunnen zien.

Link naar opmerking
Deel via andere websites

Meld je aan om ecommentaar te plaatsen

Je kunt commentaar achterlaten als je bent aangemeld



Nu aanmelden
×
×
  • Nieuwe aanmaken...