Heraldiek een historisch fenomeen

[Ludmilla]

Bron: Mededelingenblad Afd. Delfland 2010 / 1, blz. 1611

HERALDIEK, een historisch fenomeen.

Lezing door Hans Nagtegaal op 14 januari 2010. (verslag: G.J.L.M. Velders)

Ontstaan van heraldiek:

In de eerste drie eeuwen na het jaar 1000 hebben zich in onze westerse wereld vele veranderingen voorgedaan. Steden kwamen op, riddergevechten ontstonden en de kruistochten namen een aanvang. In 1095 deed paus Urbanus een oproep voor een kruistocht naar Jeruzalem, dat in die tijd veroverd was door de Seldjoek-Turken. Zo trokken in 1096 ruim 150.000 man naar Israël, waaronder 20.000 ridders, afkomstig uit Duitsland, Engeland, Frankrijk en België (Vlaanderen). Slechts 4000 man overleefde deze tocht, voornamelijk Belgen. Om zich te onderscheiden van de vijand - en onderling - werd bij de derde kruistocht besloten om per land een aparte oorlogsvlag in te voeren. Engeland en Duitsland kennen deze hedentendage nog. De Syrische soldaten van sultan Saladin waren in die tijd reeds uitgerust met ronde schilden waarop een adelaar afgebeeld was.

De Europese heraldiek kenmerkt zich door (wapen)schilden met een object erop dat betekenis heeft. Men greep terug op reeds bestaande tekens zoals familie-emblemen op zegels (notarissen deden dit al), munten, ornamenten op schilden en feodale banieren en vaandels.

De ontwikkeling deed zich vooral voor in toernooien, want tijdens krijgstochten werden de schilden veelal te zwaar en te onhandig bevonden. In een toernooi was het belangrijk om aan te geven wie er vochten en hoe belangrijk ze wel niet waren. De populariteit van de toernooien was enerzijds gelegen in het feit dat de ridders er veel geld mee konden verdienen (en verliezen) en anderzijds dat de burgers er weddenschappen op af konden sluiten. Bij de strijd in een toernooi waren ook helpers en scheidsrechters aanwezig die eveneens uitgedost werden in de kleuren van hun heren. De scheidsrechters rol werd veelal vervuld door herauten die een tabberd droegen met het wapen van hun heer, of, als zij niet in vaste dienst waren, een tabberd met kleine wapenschilden van diverse heren.

Deze herauten hebben ons ook vele middeleeuwse wapenboeken nagelaten. Een van de oudste boeken is dat van "Bigot" uit 1254, waarin ook enkele Nederlandse wapens voorkomen. Het wapenboek van "Wijnbergen" dateert uit het eind van de 13e eeuwen en is thans in Nederlands particulier bezit. Het oudst bekende wapenboek uit Nederland is dat van de Heraut van Gelre (1370-1374) met ruim 1800 wapens.

Waar kun je wapens e.d. vinden?

Kwartierstaten in wapenvorm, welke soms samengesteld zijn uit wapens van beide echtelieden. In een aantal boeken staan hier ook de naam en overlijdensdatum bij vermeld. Het Hoogheemraadschap Delfland beschikt over een wapenboek waarin veelal legerofficieren vermeld zijn. In het Stadsarchief van Amsterdam zijn in de huiszittenarmenboeken (vanaf 1350 tot 1860) de wapens van de regenten te vinden. In de Waag in Amsterdam staan wapens van chirurgijns afgebeeld op wanden en plafonds.

In de heraldische databank van het CBG en in die van "Ons Voorgeslacht" zijn veel familie- en persoonswapens te vinden. Soms kan door middel van een gelijkblijvend wapen een veranderde familienaam achterhaald worden: bijv. "Verstaal" wordt "Van der Staal". Familiewapens zijn pas in de eerste helft van de 15e eeuw ontstaan en gingen over van generatie op generatie.

Wat verstaan we onder een familiewapen?

Een wapen bestaat uit een schild, een helm en eventueel een dekkleed (helmmantel), afgeleid van de attributen die de ridders droegen. Later werden bij overheidswapens rangkronen toegevoegd, hetgeen door de veel latere adel overgenomen werd.

De vorm van het schild heeft in de loop der tijd vele vormen gekend: Normandisch, Gotisch, Renaissance, 16e/17e eeuws en 18e/19e eeuws. Op het schild werden metalen en kleuren gebruikt. In het buitenland werden soms bontwerken toegevoegd, hetgeen in Nederland niet voorkomt. De meeste wapens gaan via de manlijke lijn door, soms echter via de vrouw. Bij een huwelijk kan een nieuw wapen ontstaan waarbij man en vrouw beiden afgebeeld zijn (alliantie wapen). Dit zijn persoonlijke wapens, die na overlijden dus verdwijnen. Op het wapen van de vrouw ontbreekt de helm, in plaats hiervan wordt een guirlande opgenomen.

Soms worden ook de voorouders afgebeeld, waarbij het schild gevierendeeld wordt. Voor dit alles zijn heraldische regels opgesteld, welke in de loop der tijd wat aangepast zijn. Vaak komt het voor dat deze regels met voeten getreden worden. Dit kan veroorzaakt worden door onwetendheid, soms echter door pure misleiding wanneer bijv. een oud familiewapen van een uitgestorven familie door een geheel andere familie overgenomen wordt. Er zijn gevallen bekend waarbij zelfs documenten vervalst zijn om aan te kunnen tonen dat een wapen echt bij de familie hoort.

Voor meer informatie kunt u o.a. terecht bij:

- Heraldisch Vademecum, door H.K. Nagtegaal (CBG)

- Familiewapens: zoeken, ontwerpen, registreren, door H.K. Nagtegaal - website

Please login or register to see this link.

- website CBG -

Please login or register to see this link.

- website Hogenda -

Please login or register to see this link.

- NGV Heraldiek -

Please login or register to see this link.